Metryka Księstwa Mazowieckiego (XV-XVI w.)
2015-03-09

Janusz Grabowski

Metryka Księstwa Mazowieckiego (XV-XVI w.)

Studia nad Metryką Mazowiecką mają już długą historię i wiążą się z działalnością edytorską polskich badaczy w XIX w. W dwudziestoleciu międzywojennym ożywienie badań nad Metryką nastąpiło za sprawą Adama Wolffa, który opublikował w 1927 r. artykuł dotyczący formuły relacji w kancelarii mazowieckiej, natomiast w 1929 r. cenną pracę poświęcono Metryce mazowieckiej, która zawierała tablicę składu i chronologii wpisów do 19 ksiąg Metryki1. Duże znaczenie dla badań dyplomatycznych miało wydanie przez Aleksandra Włodarskiego dwóch najstarszych ksiąg metryki mazowieckiej prowadzonej dla księstwa czersko-warszawskiego: nr 333 z lat 1417[1425]-1429 oraz nr 334 z lat 1429-14332. Po II wojnie Jerzy Senkowski opublikował Metrykę Mazowiecką nr 7, tzw. księgę skarbową książąt Janusza II i Bolesława V z lat 1477-14903. Ukazał się również drukowany inwentarz (ze wstępem) Metryki Mazowieckiej w opracowaniu Ireny Sułkowskiej-Kurasiowej i Marii Woźniakowej4. Cenna jest również praca Wolffa na temat urzędników mazowieckich, gdzie można znaleźć szereg informacji na temat Metryki i pracowników kancelaryjnych5. W późniejszym okresie Metryką mazowiecką zajmowali się badacze sfragistyki i dyplomatyki mazowieckiej, m.in. Stefan K. Kuczyński6 i Janusz Grabowski7 oraz inni historycy podejmujący studia nad dziejami politycznymi Mazowsza i otoczeniem książęcym. Po wielu latach, które upłynęły od wydania ksiąg wpisów kancelarii książęcej, doczekaliśmy się edycji dwóch kolejnych tomów Metryki Mazowieckiej. Są to publikacje elektroniczne. Pierwszy tom zawiera skany najstarszej księgi Metryki książęcej (MK 3) obejmującej czasy panowania Janusza I (1414-1425) i jego wnuka Bolesława IV (1432-1446), a także regesty w języku polskim oraz indeks osób i miejscowości. Natomiast drugi (MK 8), zawiera rejestry różnych książąt mazowieckich z lat 1471-1526 i jest udostępniony w postaci skanów i odczytu. Elektroniczne edycje wymienionych tomów Metryki (opracowane przez zespół pracowników Instytutu Historycznego UW, Instytutu Historii PAN oraz Archiwum Głównego Akt Dawnych) będą w przyszłości powiązane z zamieszczoną w Internecie we współpracy z Fundacją Centrum Geohistorii interaktywną mapą Mazowsza, która ma umożliwić wyszukiwanie, przeglądanie i analizę informacji o miejscowościach istniejących na Mazowszu w średniowieczu i wczesnej epoce nowożytnej.

Najstarsze wpisy do Metryki mazowieckiej (określanej współcześnie jako „Metrica seu regestrum perpetuitatum terrestrium ducatus Masovie”, „Liber seu registrum privilegiorum”, „Registrum thesauri” „Metrica priuilegiorum terrestrium”) zachowały się dopiero z I ćwierci XV w. Jednak prawdopodobnie już wcześniej, wzorem innych kancelarii europejskich, prowadzono księgi wpisów, nazwane po inkorporacji Mazowsza Metryką mazowiecką. Wiązałbym to z rozwojem gospodarczym Mazowsza w II poł. XIV w. Dobrze zorganizowany aparatem władzy wymagał sprawnie funkcjonującej kancelarii prowadzącej rejestry. Hipotetycznie przyjmuję, że pierwsze rejestry kancelaryjne pojawiły się na Mazowszu w latach siedemdziesiątym za kanclerstwa Dobrogosta Nowodworskiego, doktora dekretów uniwersytetu padewskiego, który pełnił urząd kanclerza na dworze Siemowita III w latach 1368-1374.

Do czasu inkorporacji Mazowsza księgi Metryki były przechowywane na zamku książęcym w Warszawie. Po inkorporacji dzielnicy do Królestwa Polskiego (1526), Metrykę Mazowiecką włączono do zbioru ksiąg Metryki Koronnej8. O faktycznym włączeniu ksiąg Metryki Mazowieckiej do serii ksiąg wpisów Metryki Koronnej zadecydowały rozporządzenia królewskie z 1539 r. Dotyczyły one ogłoszenia terminu zamknięcia ksiąg Metryki Mazowieckiej i wydawania z niej tylko przez trzy miesiące (przez kanclerza koronnego, Pawła z Woli) wypisów pod pieczęcią większą królewską. Po upływie zaś sześciu miesięcy Metryka byłych książąt mazowieckich miała utracić swoją moc prawną9. Znalazło to odbicie w księgach Metryki Koronnej (np. MK 60) w postaci całego szeregu wpisów wcześniejszych dokumentów z ksiąg mazowieckich do ksiąg koronnych. W kancelarii koronnej, księgi mazowieckie nie stanowiły wyodrębnionej całości. Wg zachowanego spisu Metryki Koronnej sporządzonego przez Stanisława K. Hankiewicza ok. 1673 r. księgi Metryki mazowieckiej były już wówczas przemieszane w kolejności z księgami koronnymi. W 1795 r. zostały wywiezione wraz z całym zespołem do Petersburga, gdzie zostały wraz z księgami Metryki Koronnej przesygnowane, otrzymując zamiast dotychczasowych sygnatur literowo-liczbowych nową sygnaturę liczbową; stanowi ona dziś aktualną sygnaturę tych ksiąg. Nowe sygnatury utrwaliły przemieszanie ksiąg Metryki Mazowieckiej z Metryką Koronną. Obecnie oryginalne księgi Metryki Mazowieckiej są przechowywane w Archiwum Głównych Akt Dawnych (dalej AGAD) w Warszawie. Natomiast w formie skanów treść ksiąg wpisów kancelarii książęcych z lat 1414-1526 jest dostępny na stronie AGAD i Polskiego Towarzystwa Heraldycznego.

Zachowało się 21 ksiąg zaliczanych do Metryki Mazowieckiej z lat 1414-1526, prowadzonych w języku łacińskim. Są to MK: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 18, 32, 41, 333, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 341. Jeżeli chodzi o format ksiąg Metryki Mazowieckiej to MK 333-341 są formatu dutkowego, MK 2 - in quarto, pozostałe tomy – in folio. Cześć ksiąg dotrwała do naszych czasów w całości (zachowując pierwotny układ seksternów), inne natomiast są przemieszane wewnętrznie (złożone z dissolut). Jednak dzięki opracowaniu Wolffa, można odtworzyć właściwy układ materiału, jaki dotarł do naszych czasów. Metryka Mazowiecka różni się zasadniczo od zachowanych wpisów Metryki Koronnej. Zawiera głównie zwięzłe noty (regestry) o charakterze wieczystym, zaopatrzone w listę świadków. Są to skrótowe zapisy o czynnościach prawnych książąt mazowieckich (nadania ziemi, immunitety ekonomiczne i sądowe) oraz poświadczenia czynności prawnych zawieranych przez władzą książęcą (sprzedaż-kupno dóbr, podział dóbr, zrzeczenie praw majątkowych). Na podstawie tych regestrów oraz używanego w kancelarii formularza wystawiano dokumenty książęce na żądanie stron.

Z 21 ksiąg zaliczanych do Metryki tylko 19 to właściwe księgi wpisów; pozostałe 2, to księgi odrębnego charakteru. Pierwsza z nich (MK 1) zawiera kopię statutów mazowieckich wykonaną już w kancelarii koronnej w 1532 r., natomiast druga (MK 7) księgę rachunków dworu książąt Janusza II i Bolesława V lat 1477-1490. Należy także wspomnieć, że Metryka nr 8 (zawierająca wpisy różnych książąt mazowieckich z lat 1471-1526) została spisana dopiero po inkorporacji Mazowsza do Korony. Natomiast pierwsza część Metryki nr 2 (s. 20-95) zawiera tzw. Kodeks Wislicia, zbiór XIV i XV-wiecznych statutów ziemskich przetłumaczonych na język polski. Ponadto w zachowanych księgach Metryki występują fragmenty materiałów o innym charakterze, m. in. fragmenty ksiąg sądu dworskiego z lat 1511-1517, 1521-1526. Dla wschodniego Mazowsza (księstwo czersko-warszawskie) zachowała się Metryka z lat 1414-1526. Jednak zawiera ona luki dla okresu 1455-1467, 1508-1517. Nie świadczy to jednak, że nie prowadzono w tym czasie Metryki, gdyż analiza zachowanych dokumentów pozwala stwierdzić, że wydawano je o wcześniejsze wpisy do Księgi. Chronologicznie najstarsza jest Metryką nr 3 zawierająca regestry księcia Janusza I z lat 1414-1425. Jest to jednak nie oryginalna księga, lecz kopia z drugiej połowy XV w. Podobnie jak Metryka nr 4 z lat 1442, 1444-1454 czyli z okresu rządów wnuka Janusza I, Bolesława IV. Dla zachodniego Mazowsza (płockiego) zachowały się księgi wpisów z lat 1434-1462 (najstarsze regestry z okresu panowania Władysława I) oraz późniejsza Metryka synów Bolesława IV rządzących na Mazowszu płockim do 1495 r., tj. do czasu inkorporacji tego księstwa (po śmierci Janusza II) do Korony. Niektóre księgi Metryki składają się z kilku części oprawionych w jednym tomie, np. Metryka nr 5 zawiera wpisy do 1471 r. (rządy synów Bolesława IV), z lat 1471-1481 (Kazimierza II i Bolesława V) oraz z czasów rządów Konrada III w dzielnicy czersko-liwskiej (1471-1488). Z okresu panowania ostatnich książąt mazowieckich pochodzi Metryka nr 32 (założona po zakończeniu regencji Anny Radziwiłłówny w 1517 r. i prowadzona przez kanclerza Mikołaja Żukowskiego), która zawiera wpisy z czasów rządów niedzielnych synów Konrada III: Stanisława i Janusza III do śmierci pierwszego z nich w sierpniu 1524 r. Chronologicznie ostatnim tomem (prowadzonym w kancelarii książęcej) jest Metryka nr 41. Księgę rozpoczyna wpis z informacją o rozpoczęciu Metryki w imieniu Janusza III, po zgonie jego brata Stanisława (1524). Po śmierci Janusza III w marcu 1526 r., nie zaprzestano wpisów do Metryki i kanclerz mazowiecki, Mikołaj Żukowski prowadził księgę w imieniu Anny Konradówny do sierpnia tego roku, tj. do czasu przyjazdu króla Zygmunta I do Warszawy i objęcia przez niego w posiadanie lenna mazowieckiego. Wymienione księgi (czystopisowe) Metryki nr 32, 41 były prowadzone w oparciu o rejestry minutowe (MK 339-341) książąt Stanisława i Janusza III.

Jeżeli chodzi o formę wpisów w Metryce Mazowieckiej to są to w przeważającej części regestry, zawierające różne zapisy dotyczące czynności prawnych oraz wpisy in extenso. Szczegółowa analiza ksiąg Metryki pozwala wyróżnić w niej formę wpisu subiektywną (w której o księciu mówi się w pierwszej osobie) oraz obiektywną (gdzie książę jest wymieniany w trzeciej osobie). Początkowo obie formy występują promiscue, chociaż w II poł. XV w. przeważa już forma obiektywna. Natomiast w XVI w. forma obiektywna jest już regułą. Zachowane w Metryce regestry to najczęściej krótkie zapisy o czynnościach prawnych podjętych przez księcia lub w jego obecności, a dotyczących głównie obrotu ziemią. Wpisy sporządzano w formie notatki zawierającej skrócony formularz: intytulacja (podająca skróconą tytulaturę albo tylko imię księcia), promulgacja (ograniczona np. do wyrazu siginificamus), skrócona dyspozycja, datacja i lista świadków. Pełny zapis czynności prawnych pomijano dla oszczędności miejsca i szybkości zapisu. Wpisy następnie stanowiły podstawę do sporządzenia dokumentu na żądanie stron. Dlatego wpis do Metryki wyprzedzał wystawienie dokumentu. Podstawą ingrossacji była nota w Metryce (jeśli chodzi o treść), formularz zaś ułatwiał ubranie tej treści w postać dokumentu. Jednak wydanie dokumentu nie było konieczne, gdyż regestry wpisane do Metryki zawierały zapisy o wartości wieczystej. Wpisy do Metryki bywały dla łatwiejszego odszukania ich przez kancelistów opatrywane tytułami; część z nich jest jednak pochodzenia późniejszego. Także w celu łatwiejszego dotarcia do odpowiednich wpisów zaznaczano kaligraficznych pismem nowy rok lub początek urzędowania nowego kanclerza. Odnotowywano również rządy nowego księcia oraz pismem pogrubionym przeprowadzoną sygillację dokumentów. W Metryce oprócz wpisów dotyczących czynności prawnych księcia spotykamy również dokumenty (nie liczne) wystawione przez innych władców, które zostały potwierdzone i wpisane in extenso do Księgi. Analizując typ regestrów w Metryce możemy je podzielić na zapisy sporne i nie sporne. Te ostatnie zaś na wieczyste i doczesne (przejściowe). W niektórych księgach (m.in. w Metryce płockiej z lat 1432-62) można stwierdzić przemieszanie wpisów wieczystych i doczesnych. Jednak później (poza nielicznymi wyjątkami) spotykamy w Metryce mazowieckiej jednolity charakter zapisów o wartości wieczystej, a umieszczenie omyłkowo zapisu czynności doczesnej było zauważane. Świadczy to, że Metrykę książęcą prowadzono starannie, śledząc na bieżąco charakter wpisów i odnotowując zaistniałe omyłki. Niektóre zachowane wpisy dotyczące m.in. rejestrów czynności doczesnych np. rejestrów dokumentów na starostwa i dzierżawy, rejestrów długów książęcych, pozwalają sądzić, że w kancelarii nie tylko myślano o specjalizacji regestrów, ale również prowadzono już księgi zawierające wpisy doczesne, które się nie zachowały. Za przykład może nam posłużyć Metryka nr 7, która zawiera rachunki dworu Janusza II i Bolesława V z lat 1478-1490. Księga ta była początkowo prowadzona przez kanclerza Piotra Chodkowskiego (do 1481 r.) a później przez jego następcę, podkanclerzego Stanisława z Lipia. Jeżeli chodzi o podział na rejestry terytorialne, to w kancelarii mazowieckiej, jedynym w ścisłym tego słowa znaczeniu rejestrem terytorialnym są wpisy w Metryce nr 2 (z lat 1475-1488), dotyczące wyłącznie ziemi wyszogrodzkiej z okresu jej posiadania przez Konrada III. Rejestr zawierający 63 wpisy prowadził Jan Cielęcki, pisarz wyszogrodzki, który zakończył swoją pracę po przejęciu tej ziemi przez księcia Janusza II w 1488 r. Pozostały rejestry możemy podzielić na dwa typy. W pierwszym, prowadzone są w imieniu księciu sprawującego władzę w określonej dzielnicy, dwa rejestry dla wpisów o charakterze wieczystym z podziałem zapisów na zasadzie terytorialnej. Jest to powszechny typ rejestrów terytorialnych. Natomiast w drugim wypadku (co jest zjawiskiem bardzo rzadkim) kancelaria książęca prowadziła dwa rejestry dla dwóch braci (Bolesława V i Janusza II), posiadających odrębne dzielnice. Bolesław V władał ziemią warszawską, zakroczymską i nurską. Natomiast Janusz II ziemią ciechanowską, łomżyńską i różańską, później płocką (1475). Dopiero w 1478 r. doszło do utworzenia przez księcia Bolesława V własnej kancelarii na czele z kanclerzem Janem Radzanowskim. Jednak jeszcze w tym samym roku ponownie szefem kancelarii wspólnej Bolesława V i Janusza II został Piotr Chodkowski. Należy wspomnieć, że w Metryce mazowieckiej rejestrowano również czynności, dotyczące ziem niewchodzących w skład Mazowsza, mianowicie ziemi bełskiej (lenna książąt mazowieckich w latach 1388-1462 r.) oraz Podlasia, zajętego i dzierżonego przejściowo przez władców mazowieckich (m.in. w latach 1440-1444).

Kolejnym ważnym problemem, który należy omówić, dotyczy stanowiska prawnego Metryki mazowieckiej. Prowadzenie Metryki było nie tylko potrzebne dla prawidłowego funkcjonowania samego księstwa, ale również wynikało z istniejącego w prawie mazowieckim obowiązku przeprowadzania wielu czynności prawnych przed forum książęcym. W Metryce mazowieckiej rejestrowano czynności, w których sam władca był stroną oraz czynności dokonywanych wobec księcia i przez niego aprobowanych. W tym drugim wypadku osobiste stawiennictwo przed księciem mogło być zastąpione przez dokonanie czynności prawnej przed wysłannikiem posiadającym do tego upoważnienie władcy, np. przed pracownikiem kancelarii bądź urzędnikiem książęcym. Jeżeli delegowano sędziego bądź pisarza, to świadczy, że mamy do czynienia z procesem wykształcania się stałych przedstawicieli władzy książęcej, a nie tylko z upoważnionymi urzędnikami działającymi na podstawie jednorazowego mandatu. Dlatego czynności prawne dokonane nie w obecności księcia, lecz wobec sądu, trafiają do Metryki, m.in. na podstawie rejestrów sądowych. Na Mazowszu już w II połowie XIV w., dokumenty wystawiane przez sąd ziemski mają cechy wiarygodności, jako świadectwo urzędowe. Z czasem tego samego znaczenia prawnego nabierają również księgi sądowe, a wypisy z nich służą, jako sposób informowania władcę o dokonanych czynnościach prawnych. Dowód z ksiąg wystarczał księciu do wydania decyzji i stanowił następnie podstawę do sporządzenia (na podstawie wpisu) odpowiedniego dokumentu. Dlatego w Metryce książęcej mamy cały szereg powołań się na dokumenty sądowe. Konkludując należy przyjąć, że księgi wpisów Metryki musiały mieć znaczenie prawne równe, co najmniej księgom sądowym. Dlatego Metryka mazowiecka, na której podstawie wydawano przywileje książęce miała także cechy wiary publicznej. Wpisy do Metryki (podobnie jak do ksiąg sądowych) dawały stronom szereg korzyści, gdyż nie dopuszczały do ukrywania przez krewnymi transakcji; sprzedającym pozwalało obliczyć okres dawności, a kupującym zapewniało stwierdzenie ewikcji sprzedawcy, oraz ujawnianie ewentualnych obciążeń danej nieruchomości. W lipcu 1519 r. na sejmie mazowieckim w Zakroczymiu na wniosek kanclerza Mikołaja Żukowskiego ustanowiono pieczęć do wypisów z Metryki (wzorowaną na pieczęciach sygnetowych używanych do wypisów z ksiąg sądowych) z napisem S.M.P.T., tj. „Sigillum Metricae Perpetuitatum Terrestrium”, umieszczonym pod orłem10.

Wprowadzenie księgi wpisów usprawniło pracę kancelarii, która była w systemie administracyjnym księstwa najważniejszym organem, przy pomocy, której władca realizował swoje plany polityczne, ekonomiczne i społeczne. Na czele urzędu stał kanclerz, który wchodził w skład rady książęcej. Nie podlegał on marszałkowi dworu. Zakres uprawnień szefa kancelarii na Mazowszu był bardzo szeroki, obejmował nie tylko prace kancelaryjne (związane z redakcją, kontrolą i pieczętowaniem dokumentów wieczystych), ale również odpowiadał on za kontakty z ościennymi władcami, biorąc często udział misjach dyplomatycznych. Kanclerz prowadził także księgi Metryki oraz nadzorował rejestry skarbowe i podatkowe. Zastępcą kanclerza był podkanclerzy, jednak w czasie wakatu na stanowisku szefa kancelarii (a trwało to nieraz kilka), to on pełnił funkcję kierownika urzędu, np. u synów Bolesława IV szefem kancelarii od 1467 r. do podziału Mazowsza w 1471 r. był podkanclerzy Jan Słęka z Główczyna11, który dopiero pod koniec życia awansował na kanclerstwo. Podkanclerzy (wg statutu księżnej Anny Konradowej z 1504 r.)12, odpowiadał również za dokumentacje o charakterze doczesnym oraz dysponował pieczęcią średnią i sygnetem, przeznaczonym do pieczętowania mandatów i listów. W kancelarii zatrudniano także protonotariusza (zwierzchnika notariuszy-pisarzy), który w niektórych kancelariach mazowieckich był urzędnikiem równym randze podkanclerza (Paweł z Borzewa), ale tylko w czasie wakatu na stanowisku kanclerza. Spotykamy się również z sytuacją, że niektórzy pracownicy kancelarii występowali równocześnie z urzędem protonotariusza i podkanclerza, m.in. Wojciech z Krajkowa, podkanclerzy Siemowita IV, który po awansie na podkanclerstwo dworskie nadal występował na dokumentach, jako vicecancelarius et prothonotarius curie nostre. W kancelarii książęcej pracowali również liczni notariusze (pisarze), których w większości z imienia nie znamy, a ich obecność możemy uchwycić przy analizie pisma zachowanych przywilejów, dokumentów doczesnych i ksiąg wpisów. Szczegółowa analiza pisma Metryki książęcej z lat 1497-1506 pozwala wyróżnić 9 rąk pisarskich. Natomiast Metrykę z lat 1517-1524 pisało aż 15 pisarzy13. W okresie rządów regentki Anny Konradowej oraz jej synów Stanisława i Janusza III, w kancelarii pojawiają się osoby noszące tytuł sekretarza. Są to m.in. doktorzy dekretów: Stanisław ze Strzelec i Tomasz Sokołowski oraz Paweł Popielski, Jan Bieliński, Andrzej Noskowski, którzy pełnili różnorodne funkcje na dworze i w kancelarii. Byli posłami, doradcami i ekspertami władców mazowieckich, ale również uczestniczyli w posiedzeniach rady książęcej.

Dokładne poznanie organizacji kancelarii i wytworów jej działalności jest trudne dla okresu od poł. XIII w. do 1381 r. Więcej wiemy o funkcjonowania kancelarii książęcej dopiero w XV w. Dzięki zachowanym księgom Metryki mazowieckiej, możemy lepiej poznać prace kancelaryjne, gdyż wpis do Księgi wyprzedzał wystawienie dokumentu. W Metryce rejestrowano czynności, które odbywały się w obecności władcy. Obecny wówczas pracownik kancelarii książęcej zapisywał czynność prawną i sporządzał w tym celu koncept bądź dokonywał wpisu bezpośrednio do Księgi. Natomiast, kiedy podczas czynności prawnej nie było nikogo z kancelarii, natomiast obecne były osoby z otoczenia władcy, wtedy informacje o dokonanej czynności kanceliści czerpali od świadków akcji prawnej. Kancelaria dowiadywała się również o dokonanej czynności od delegowanych wysłańców, albo jeżeli czynność miała miejsce wobec sądu to źródłem wiedzy były rejestry sądowe. W Metryce mazowieckiej zachowały się nie tylko pojedyncze koncepty, ale również całe rejestry konceptów, wg których dokonywano wpisów do księgi. Jednocześnie znamy zapiski, które świadczą, że dokonywano wpisów bezpośrednio do Metryki. Polecenie rejestracji (ingrossacji, gdyż termin ingrossare w Metryce mazowieckiej znaczył „zarejestrować”, nie zaś „wystawić” dokument) wydawał książę lub szefowie kancelarii: kanclerz lub podkanclerzy. Wpisane do Metryki rejestry podlegały sprawdzeniu, o czym świadczą zachowane noty informujące o dokonanej kontroli przez księcia, kanclerza lub pracownika kancelarii na rozkaz władcy lub szefa kancelarii. Pierwszym etapem sporządzenia czystopisu było polecenie wystawienia dokumentu określane w rejestrach wyrazem scribatur, połączone z objaśnieniem, jak ta czynność ma być dokonana. Z analizy zapisek zachowanych w Metryce można ustalić, że podstawą wystawienia dyplomu była nie sporządzona minuta, lecz nota w Metryce książęcej. Dlatego na podstawie regestru w Metryce, sporządzano (w oparciu o odpowiedni formularz) czystopis dokumentu. Znamy jednak przypadki, że na polecenie księcia wstrzymywano cały proces lub nie wystawiano w ogóle dokumentu. Przed przekazaniem dyplomu odbiorcy następowała również kontrola czystopisu, dokonywana przez księcia bądź szefów kancelarii, o czym świadczą zachowane zapiski na oryginałach. Znamy również przypadki, że dokument już przepisany i opieczętowany był przed doręczeniem odbiorcy „aresztowany” w kancelarii książęcej przez osoby trzecie, m. in. na podstawie prawa bliższości lub innych zastrzeżeń, np. dokument Bolesława V dla Nowej Warszawy z 1477 r.14 został obłożony w kancelarii aresztem15 z powodu przyznaniu temu miasteczku terminu jarmarku (na św. Jadwigę), który na podstawie wcześniejszych przywilejów posiadała już Stara Warszawa. Błędnie przygotowane dokumenty na sigillację, po wewnętrznej kontroli w kancelarii były niejednokrotnie wstrzymywane i dopiero po spisaniu poprawnie tekstu czekały na kolejny termin sigillacji, nawet ok. 8 lat po akcji prawnej. Dlatego stosowany zwyczaj zbiorowej sigillacji przywilejów książęcych służył również kontroli dyplomów upuszczających kancelarię książęcą. Jeżeli chodzi o pieczętowanie dokumentów wydawanych na podstawie Metryki to w niektórych kancelariach książęcych na Mazowszu był zwyczaj, że pieczętowanie przywilejów pieczęcią większą (sigillum maius) nie odbywało się natychmiast po przygotowaniu czystopisu, lecz po krótszym bądź dłuższym okresie, m.in. w kancelarii Janusza I w latach 1425-1429 sigillacji dokonywano w terminach rocznych, najczęściej po Wielkanocy. Natomiast w kancelarii Janusza II, sigillacje odbywały się (na rozkaz księcia) nie corocznie, ale co kilka lat. Zachowały się informacje w Metryce Janusza II o tej czynności w roku 1473, 1477, 1481, 1486, 1490. Kilkuletni okres oczekiwania na wydanie dokumentu (chociaż sprzyjał kontroli wpisów w Metryce) powodował, że sigillacja obejmowała niekiedy bardzo dużą liczbę dokumentów, np. w 1468 r. podkanclerzy opieczętował w Warszawie 60 dyplomów16. W tym samym roku (1468) z rozkazu regentki Barbary Aleksandrówny oraz jej najstarszego syna Konrada III, opieczętowano aż 335 przywilejów17. Czynność ta trwała przez 3 dni (od od 5 do 7 IX 1468 r.). Wspomniana sigillacja odbyła się po śmierci kanclerza Macieja z Różana, przez nowego szefa kancelarii, podkanclerzego Jana Słekę z Główcznyna. Sigillacio priouilegiorum spoczywało na kanclerzu, natomiast dokumenty doczesne, które opuszczały kancelarie wkrótce po spisaniu, były pieczętowane sigillum mediocre (pieczęcią średnią) przez podkanclerza. W księgach Metryki znajdujemy informacje na temat wydania dokumentu (na podstawie Księgi) przez umieszczeniem pod tekstem lub na marginesie informacji: exivit; litera iam exivit; litera scripta exivit lub przez charakterystyczne przekreślenie wpisu, co najczęściej wiązało się to z terminem sigillacji. W kancelarii książąt wschodniego Mazowsza (Janusza I, Bolesława IV) stosowano przekreślenie wpisu. Natomiast w kancelarii książąt zachodniego Mazowsza, m in. Włodzisława I, na przemian przekreślenie lub exivit; wyraz ten (pisany kursywą) umieszczano w Metryce nad notą (po lewej stronie). Po 1462 r., kiedy część dziedzictwa Piastów wschodniego Mazowsza przypadła synom Bolesława IV w kancelariach mazowieckich używano początkowo przekreślania a następnie exivit, chociaż w kancelarii czerskiej Konrada III po 1471 r. (tj. po podziale Mazowsza ) także stosowano przekreślenia. Wyraz exivit pisano pogrubionym pismem (dużymi literami) i umieszczano pod tekstem zapiski. W kancelarii Janusza II (za podkanclerstwa Stanisława Lipskiego) exivit umieszczano drobnym pismem na marginesie. Na kartach Metryki pod tekstem wpisu umieszczano również wyraz scribatur oznaczający polecenia wypisania dokumentu (na podstawie wpisu do Metryki), często połączone z objaśnieniem: nota scribatur; scribantur duo privilegia; scribatur in forma solita; scribatur privilegium ex nota; scribatur Ius Culmense in forma communi. Niekiedy zaznaczano, że data i świadkowie w dokumencie nie są datą i świadkami wydania dyplomu: „Ista nota continetur superius, sed privilegium omissum est scribere, ideo scribatur privilegium sub eisdem data et testibus, prout continentur”18 Oprócz noty dotyczącej polecenia wystawienia dokumentu znajdujemy również zapiski (polecenia w formie rozkazu) nie wystawiania dyplomu lub wydania dokumentu, ale dopiero po spełnieniu określonych warunków. Oprócz informacji związanych z zaleganiem z opłatą za dokument (tenetur notam) lub jej uiszczeniem (solvit notam) podawano (dość rzadko) konkretną sumę za spisanie i wydanie dokumentu. Na marginesie (w związku z protestem strony spotykamy zapiski ista nota est arrestata; arrestata est et non scribatur, non scribatur. Natomiast o kontroli wpisów świadczą: podpisy kanclerzy pod wpisem do Metryki (bardzo rzadkie), osobiste dopiski szefów kancelarii (Mikołaja Mnniszewskiego, Piotra Chodkowskiego, Mikołaja Żukowskiego) oraz fragmenty tekstów poprawianych przez nich własnoręcznie19. O udziale kanclerzy w kontroli wpisów świadczą nie tylko własnoręczne korekty i dopiski, ale również informacje typu de mandato domini cancelarii per me Derslaum [Dziersław Popielski] canonicum notarium correcta”. W Metryce mazowieckiej spotykamy również przykłady kontrolowania przez księcia rejestrów kancelaryjnych: ista nota de mandato domini ducis correcta; de mandato domini ducis Johannis [Janusz II] cassatum et annulatum; deletum est ad mandatum ducisse. Na odwrociu dokumentów (w celu szybszego ich odszukania w trakcie sigillacji) zapisywano dane na temat odbiorcy przywileju, m. in. jego imię, miejscowość z której się pisał, powiat. In dorso umieszczano również informacje dotyczące zapłacenia (solvit notam) lub zaleganiu z zapłatą (tenetur notam) przez odbiorcy podając niekiedy konkretną kwotę. Na dokumentach mazowieckich dopiero pod koniec I ćwierci XVI w. pojawiają własnoręczne podpisy władców, które świadczą o uwierzytelnieniu oraz kontroli czystopisów opuszczających kancelarie. Chociaż w dokumencie Bolesława V z 1487 (zachowanym w wpisie do Metryki) znajdujemy w eschatokolu informacje dominus dux per se manu propria, to jednak jest to tylko wzmocnienie formuły per se i nie oznacza własnoręcznego podpisu władcy20. Dopiero ostatni książęta mazowieccy: Stanisław i Janusz podpisywali własnoręcznie dokumenty: „Stanislaus dux subscripsit, „Janussius dux subscripsit”21. Natomiast ich siostry Anna Konradówna podpisywała dokumenty w języku polskim: „Anna xyaszna mazoweska”, „Anna xyasna własną raką”22. Z całego okresu zachowało się bardzo niewiele podpisów książęcych, więcej natomiast znamy podpisów pracowników kancelarii, które zaczynają się pojawiać od 1517 r. na opieczętowanych dokumentach. Wiązałbym to nie tylko z nowymi zwyczajami w kancelarii po objęcie urzędu kanclerza przez Mikołaja Żukowskiego, ale również z faktem politycznym, mianowicie ze niesieniem przez króla Zygmunta I rządów regencyjnych Anny Konradowej na Mazowszu. Są to podpisy podkanclerskie, wykonane innym atramentem niż dokument (ciemno-brunatnym): Pawła Trąbskiego (podkanclerzego w latach 1517-1524) i Stanisława Popielskiego, pełniącego ten urząd od września 1524 do sierpnia 1526 r.23 Znamy również (nieliczne) dokumenty z podpisem książęcym i podkanclerskim równocześnie. Autograf książęcy był umieszczany pod tekstem po lewej (prawej heraldycznie) stronie dokumentu, a podpis podkanclerzego po prawej (lewej heraldycznie) stronie24. Na Mazowszu, podobnie jak w innych kancelariach w Polsce i Europie, za wydanie opieczętowanego dokumentu popierano opłaty. Wysokość kwoty ustalano w zależności od typu dokumentu, uwzględniając, m.in. wymiary pergaminu, rodzaj pieczęci, ewentualne zatrudnienie iluminatora. Interesująca jest zapiska dorsalna umieszczona na dyplomie synów Siemowita IV z 10 VII 1430 r. dla Mikołaja z Nieborowa w brzmieniu: Andreae notario pro scriptura, pro cera et serico tenetur25, której wyszczególniono opłatę za dokument. Ślady pobierania opłat kancelaryjnych znajdujemy na odwrocie dokumentów, najczęściej na wysokości otworów do przewlekania sznura, rzadziej na zakładce dyplomu. Noty dorsalne w brzmieniu soluit notam lub tenetur notam, powstawały jak już wspomniano w związku z okresową sigillacją dokumentów w kancelarii książęcej. Na dyplomach nie spotykamy zapisek dorsalnych, w których podawano by konkretną kwotę dotyczące zapłaty bądź zalegania z zapłatą za wystawienie dokumentu. Tego typu informacje (chociaż rzadkie) znajdujemy na kartach Metryki, najczęściej umieszczano je obok noty exivit. W wydanych przez książąt mazowieckich przywilejach ziemskich i statutach znajdujemy informacje o opłatach związanych m.in. z wydaniem i czytaniem dokumentów sądowych26 . Opłaty za wystawienie dokumentu, m.in. po wiardunku od każdego przywileju, pobierał również w 1425 r. marszałek, co świadczy o silnych związkach kancelarii z dworem książęcym. W Metryce pod tekstem dokumentu Janusza II z 9 X 1486 r. dla cechu w Ciechanowie zapisano: solvunt pro privilegio sexagenam et sex grossos27. Więcej szczegółów na temat opłat kancelaryjnych zawiera przywilej Katarzyny Siemowitówny z 7 III 1462 r., (wystawiony, dla ziemian płockich, wiskich, płońskich i zawkrzeńskich) i potwierdzony następnie 3 V 1463 r. przez Konrada III, który przejął po Katarzynie rządy w Płocku28. Przywilej ten ten ustalał następującą taksę: a litteris ducalibus sigillo magestatis roboratis cancellario, vicecancellario, vicethezaurario et notariis non plus preterquam unam sexagenam et pro necessariis sex grossos grossorum monete in terra currentis solvendum decernimus, a litteris vero sigillo minori sive mediocri sigillatis, materiam quamcumque in se continentibus, solum XII gr. monete in eadem terra currentis. Także wg tego dokumentu opłata za wypisanie pozwu sądowego wynosiła 1 gr, a za doręczenie go do adresata przez woźnego ½ gr. Przywileje książęce były wydawana na podstawie Metryki na okresowych sigillacjach. Jednak kancelarie na prośbę stron przeprowadzały również innowacje dokumentów, m.in. zniszczonych (głównie podczas pożarów), uszkodzonych bądź skradzionych. Także odpadnięcie pieczęci książęcej powodowało utratę ważności przywileju. Przepisy regulujące zasady odtwarzania przywilejów znajdujemy m.in. w statutach Konrada III Rudego z 4 XII 1471 r.29 i Bolesława V z 12 X 1472 r.30 Przewidywały one wydawanie duplikatów przywilejów na podstawie wpisów znajdujących się w Metryce książęcej lub w księgach sądowych ziemskich. Natomiast gdyby nie odnaleziono treści przywileju w księgach wieczystych wówczas należało (odwołując się do dawnej tradycji), odtworzyć je na podstawie przysięgi składanej przez świadków.

Podsumowując należy stwierdzić, że zaprezentowana synteza omawia nie tylko problematykę związaną z genezą i losem ksiąg kancelaryjnych, sposobem rejestracji i rolą prawną Metryki, ale również pokazuje etapy rozwoju dokumentu i kancelarii książęcej na Mazowszu. Analiza zawartości ksiąg Metryki dostarcza także ważnych informacji na temat składu osobowego i kompetencji pracowników kancelaryjnych. W opracowaniu zwrócono także uwagę na różnicę między Metryką mazowiecką a księgami wpisów Metryki koronnej.



1 Wolff A., Formuła relacji w kancelarii mazowieckiej, „Archeion”, t. 1, 1927, s. 176-208, tenże, Metryka Mazowiecka. Układ pierwotny, sposób rejestracji, Warszawa 1929.

2 Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV-XVI w., t. 1. Księga nr 333 z lat 1417-1429, „Pomniki Prawa”, t. 5, Warszawa 1918, wyd. A. Włodarski; t. 2 Księga nr 334 z lat 1429-1433, „Pomniki Prawa”, t. 6, Warszawa 1930, wyd. A. Włodarski (indeksy oprac. A. Wolff).

3 Księga skarbowa Janusza II księcia mazowieckiego z lat 1477-1490, wyd. J. Senkowski, KHKM, t. 7, 1959, (zeszyt dodatkowy).

4 Księgi wpisów kancelarii mazowieckiej (Metryka Mazowiecka), w: Inwentarz Metryki Koronnej, oprac. I. Sułkowska-Kurasiowa, M. Woźniakowa, Warszawa 1975, s. 241-248.

5 A. Wolff, Studia nad urzędnikami mazowieckimi (1370-1526), Wrocław 1962.

6 S. K. Kuczyński., Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław 1978.

7 J. Grabowski, Kancelarie i dokumenty książąt mazowieckich w latach 1341-1381. Ośrodki zarządzania i kultury, Warszawa 1999; tenże, Dynastia Piastów mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt, Kraków 2012.

8 Szczegółowej analizy zawartości ksiąg Metryki mazowieckiej dokonał A. Wolff, Metryka mazowiecka, passim.

9 Iura Masovia Terrestria (dalej IMT), oprac. J. Sawicki, t. 3, Warszawa t. 3, nr 359, 360.

10 IMT, t. 2, Warszawa 1972, nr 221; B. Sobol, Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu książęcym, Warszawa 1968, s. 137. Zdaniem S. Kuczyńskiego, Pieczęcie, s. 393 z uwagi na brak zachowanych odcisków tej pieczęci, nie wiadomo czy została wprowadzona do praktyki kancelaryjnej.

11 W tym czasie na Mazowszu występuje kanclerz Racibor z Golejowa, jednak był on szefem kancelarii księstwa płockiego, gdzie władał najstarszy z Bolesławowiców, Konrad III Rudy.

12 IMT, t. 2, nr 174.

13 A. Wolff, Metryka, s. 59. Przeprowadzona prze ze mnie analiza pisma (MK: 18, 32) potwierdza ustalenia tego wybitnego znawcy Mazowsza.

14 AGAD, ZDP nr 1671.

15 Tamże, MK 9, k. 86.

16 Tamże, MK 337, k. 33.

17 Tamże, MK 5, k. 106v.

18 Tamże, MK 6, k. 192.

19 Kanclerz Piotr Chodkowski (AGAD, MK 5, k. 154) wykreślił zapiskę uwalniającą od opłat i czynszów wsi wojewody, Mikołaja Węża z Bogatego informując obok „Ista nota et hoc ius est cassatum et annulatum ita, quod numquam debet exire privilegium imperpetuum et in evum propter periculum dominorum ducum, per me Metrum doktorem et cancellarium de mandato domini ducis Johannis cassatum et annulatum”.

20 Tamże, MK 32, k. 82.

21 Tamże, ZDP nr 640, 770, 1026, 6801.

22 Tamże, nr 705, 3303.

23 Tamże, nr 767, 770, 841, 1003, 1017, 1026, 1027, 1034, 1035, 1126, 1177, 1551, 1555, 2037, 6801, 7122.

24 Tamże, nr 770.

25 Wrocław, Bibl. Oss., nr 1496; AGZ, t. 6, nr 16.

26 IMT, t. 1, Warszawa 1972, nr 37, 66; t. 2, nr 128, 129.

27 Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka, t. 1, wyd. S. M. Szacherska, Warszawa 1975, nr 234; dokument znany z wpisu do MK 6, k. 195; zapisano na marginesie Exivit.

28 AGAD, MK 337, k. 46-49v; wyd. A. Wolff, Studia nad urzędnikami, s. 306-309.

29 IMT, t. 2, nr 128.

30 Tamże, nr 129.